Co to jest człowiek? - "Blade Runner. Czy androidy marzą o elektrycznych owcach?", Philip K. Dick, tłumaczenie: Sławomir Kędzierski, Rebis 2011

Kiedy obejrzałam po raz pierwszy Blade Runnera byłam zachwycona wizją, jaką namalował Ridley Scott, nie zdawałam sobie również sprawy, że nie zastosował oryginalnego tytułu, więc mi to nie przeszkadzało. Tym bardziej, że wydawał się adekwatny do fabuły, w końcu Rick Deckard grany przez Harrisona Forda był łowcą androidów, tak zarabiał na życie. Bardzo spodobała mi się wówczas postać androida wykreowana przez Rutgera Hauera, który dał mi zupełnie inny obraz robota, jaki znałam chociażby z Ja, robot – jednocześnie groźnego i budzącego współczucie, pragnącego przetrwać za wszelką cenę, być wolnym, zupełnie jak… człowiek. Dopiero jednak po przeczytaniu literackiego oryginału uświadomiłam sobie, jak bardzo Scott spłycił treść Czy androidy marzą o elektrycznych owcach?, aczkolwiek udało mu się zachować przekaz. Rozumiem też, dlaczego reżyser nie zachował tytułu nadanego przez Philipa Dicka, w filmie nie mówi się wiele o elektrycznych owcach czy też o tym, dlaczego zastępowały prawdziwe zwierzęta.

A to bodaj najważniejszy wątek całej powieści. Wizja świata, jaką przedstawił amerykański pisarz, przygnębia swoją beznadziejnością – Ziemia dogorywa po wojnie nuklearnej, ludzie poruszają się w mroku, słońce bowiem przykryte jest przez gęsty radioaktywny pył, który powoli niszczy ludzkie organizmy. Ci, którzy mają dość pieniędzy i są jeszcze zdrowi, odlatują do kolonii na Marsie, gdzie mają zapewnić ciągłość gatunku. Dla ich wygody produkowane są androidy, mające im pomagać w domowych obowiązkach maszyny łudząco podobne do ludzi, jednak nie posiadające najważniejszej cechy świadczącej o człowieczeństwie – empatii. To przed jej utratą chroni ludzi merceryzm, hodowla zwierząt, programatory nastroju zawsze zachowujące w człowieku nadzieję i dobre samopoczucie. W telewizji nadawany jest jeden program prowadzony przez Przyjaznego Bustera, który polemizuje z filozofią Wilbura Mercera, stawiając na czystą rozrywkę (czyli mniej więcej to, co na co dzień oglądamy w publicznej telewizji). Nie ma tu miejsca na depresję, tęsknotę i nic dziwnego, widok umierającego świata mógłby doprowadzić do rozpaczy i szaleństwa. Stan psychiczny i fizyczny ludzi jest kontrolowany, niezdolni do prokreacji, mniej inteligentni są nazywani specjalami i żyją na marginesie społeczeństwa. Bezpłodność jest największym zagrożeniem i chociaż dzisiaj wydaje się, że grozi nam bardziej przeludnienie i konieczność kontroli urodzin, jak to opisywał choćby Joe Haldeman w Wiecznej wojnie, to świat bez człowieka, świat robotów wydaje się równie przerażający.

To właśnie takiego świata, opanowanego przez maszyny o sztucznej inteligencji, których nie można odróżnić od ludzi, obawiał się Philip Dick i swoje wątpliwości skutecznie potrafił zasiać w czytelniku. Z początku wszystko jest oczywiste – Rick Deckard otrzymuje zlecenie po rannym koledze, ma zabić sześć andków, które uciekły z Marsa na Ziemię. Najpierw musi na każdym podejrzanym przeprowadzić specjalny test psychologiczny, aby przez pomyłkę nie usunąć istoty ludzkiej. Po nieudanej próbie przeprowadzenia eksperymentu w firmie Rosena, produkującej najnowocześniejsze androidy, Deckard jest zdany sam na siebie. W jego umyśle zaczynają jednak zachodzić pewne zmiany. Dotąd pogardzający maszynami, zaczyna się zastanawiać, czy potrafią odczuwać jak ludzie. Spotkanie z innym łowcą, Philem Reschem, sprawia, że bohater zadaje sobie pytanie, czy człowiek może być jak android i jak w takim wypadku odróżnić jednego od drugiego… Fabuła staje się w pewnym momencie niejednoznaczna, schizofreniczna i podobne wątpliwości ma czytelnik, nie wiadomo, kto jest człowiekiem, a kto maszyną. Bo chociaż Deckard stara się myśleć o androidach jak o maszynach bez uczuć, to gdy jest mowa o ich likwidowaniu, używa słowa „zabijać”, a przecież nie można zabić martwej istoty. Dickowi, posługującemu się prostym językiem, nie nadużywającemu terminów pseudonaukowych, nie przytłaczającemu elementami science fiction, w niezwykły sposób udaje się namieszać czytelnikowi w głowie. Zadaje pytania o sens człowieczeństwa, o ludzki byt, nie stawiając ich wprost, zmusza do refleksji, do zastanawiania się, czy androidy marzą o elektrycznych owcach, czy posiadają emocje. Przecież gdyby nie miały żadnych uczuć, to nie buntowałyby się i nie uciekałyby, aby funkcjonować na wolności, bo jakie mogłoby to mieć dla nich znaczenie?

Cała fabuła podszyta jest ironią, często cynizmem, szyderstwem z człowieka, z jego przekonania o swojej wyjątkowości, z jego potrzeby wiary w wyższą siłę, którą tutaj uosabia Wilbur Mercer. Androidy wg Dicka budzą mieszane emocje. Z jednej strony wyraźna jest dla nich pogarda, traktowane są przez ludzi jak zabawki stworzone na ich podobieństwo, bez żadnego szacunku. Z drugiej strony ich desperacja, aby istnieć, być wolnym, mieć prawo do odczuwania budzą współczucie. Elektryczne zwierzęta zastępują człowiekowi prawdziwe, do złudzenia przypominają żywe stworzenia, ludzie opiekują się nimi, ale nie mogą się do nich przywiązać. Żyją jednak w tym fałszu, za wszelką cenę usiłują zachować w sobie uczucia. Producenci natomiast robią wszystko, aby maszyna była nie do odróżnienia od żywej istoty, co prowadzi do paradoksalnych sytuacji, w których człowiek brany jest za androida, prawdziwe zwierzę traktowane jest jak maszyna… Ten paranoidalny świat przytłacza, motyw człowieczeństwa i wątpliwości Deckarda są na pierwszym planie. Obok, jakby w tle można dostrzec również wątek trudnego związku dwojga ludzi usiłujących przetrwać, mimo wszystkich trudności zachowujących wzajemną miłość, może nie w takim ujęciu, w jakim my ją rozumiemy, ale niewiele się różniącym. To przecież Iran, żona Ricka, jako pierwsza się buntuje przeciwko trwającemu porządkowi, to ona ma dość sztucznie wywoływanego zadowolenia, to ona też wypowiada znamienne „te biedne andki”, otwierając klamrę opowieści.

Powieść Dicka, choć krótka i prosta w formie, jest niełatwa w odbiorze. Mimo że w fabule występują pewne luki, czasami akcja zbyt szybko przeskakuje z jednego wątku do innego, a motywacje bohatera nie zawsze są w pełni zrozumiałe, nie przeszkadza to w lekturze, wydźwięk książki jest zrozumiały dla każdego. Nie polecam rozpoczynać czytania od przedmowy Lecha Jęczmyka, skądinąd bardzo poruszającej i rewelacyjnie oddającej ducha powieści, jednak nie pozwalającej na osobiste przeżycie i uprzedzającej przebieg fabuły. Natomiast jest to idealne dopełnienie książki po jej zakończeniu, tak jak przepiękna okładka i szkice Wojciecha Siudmaka.

Recenzja ukazała się na portalu Katedra.